Ըստ Միքայել Մազմանյանի հուշերի՝  Չարենցը աշակերտական տարիներին մի քանի ռուբլի է ճարում Վահան Տերյանի ժողովածուն գնելու համար։
«Զարմանալի հայտնություն եղավ ինձ համար այդ գիրքը, ու էլ ձեռքիցս վայր չդրի, -պատմում է Չարենցը։
-Այնպիսի կախարդական ազդեցություն ունեցավ ինձ վրա, որ մինչև օրս էլ առանց հուզմունքի չեմ կարողանում հիշել այդ»։

Այն հարցի շուրջ, թե Եղիշե Սողոմոնյանը  Չարենց կեղծանունը ինչպե՞ս է ընտրել, կան տարբեր վարկածներ: Ըստ դրանցից մեկի` Չարենցը Մահարուն պատմել է, որ իրենց քաղաք եկած Չարենց ազգանունով մի բժշկի անունն է յուրացրել: Ըստ Կարինե Քոթանջյանի` բանաստեղծը վերանվանվել է Չարենց` մանուկ հասակում չար լինելու պատճառով: Իսկ Անուշավան Ջիդեջյանի (Վիվան) պատմածի համաձայն` Չարենցը պարզապես տառադարձել է Պուշկինի «Անչար» բանաստեղծության վերնագիրը: 1921թ. Չարենց գրական անունը դարձել է նաև քաղաքացիական ազգանուն: Ավելի ուշ բանաստեղծը Չարենց անվան ընտրությանը տալիս է փիլիսոփայական բացատրություն. «Ես իմ հոգու բարի բովանդակությանը, այսպես ասած, չար անուն եմ տվել»:

   Եղիշե Չարենցը «Երեքի» դեկլարացիան հռչակելու շրջանում, գրականության մոդայիկ հոսանքներով տարված, հին էր որակում Թումանյանի, Իսահակյանի, Տերյանի ստեղծագործությունները։ «Լոռեցի Հովհաննեսը», «Գյումրեցի Ավոն» (Ավետիք Իսահակյանը) և «ախալքալաքցի Վահանը» (Վահան Տերյանը) - այսպես էր արհամարհանքով բնորոշում մեր մեծ գրողներին։ Սակայն տարիներ անց նա վերարժևորում է մեր մեծերի դերը՝ չթաքցնելով իր հիացմունքն ու խոնարհումը։

   Առաջներում Տերյանին մերժող Չարենցը Մահարուն մի անգամ ասում է․«Մենք ի՞նչ ենք Տերյանի համեմատությամբ, խուժաններ ենք»։ Մի ուրիշ անգամ ասում է․ «Ե՞րբ պիտի Թումանյանի նման մարդ դառնանք, լրջանանք, ծերանանք, հյուրեր, այցելուներ ընդունենք։ Եվ ընդհանրապես ե՞րբ պիտի մարդ դառնանք․․․»։

Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյան

Եղիշե Չարենցն իր ոչ այնքան գրավիչ արտաքինի պատճառով վաղ երիտասարդ տարիքում անհամարձակ էր կանանց նկատմամբ:

Բանաստեղծն ամեն անգամ սիրահարվելիս ընկերոջը` Աղասի Ալայանին էր խնդրում, որ այդ մասին հայտնի տվյալ աղջկան: Աղասին, իհարկե, հրաժարվում էր:
Իր մեծ սիրուն` Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյանին հանդիպելով` արդեն հայտնի բանաստեղծը կրկին աղջկան այդ մասին ուղղակիորեն հայտնելու համարձակություն չի ունենում: 1921 թ. մի ընկերական հավաքույթի ժամանակ, որին ներկա էր նաև Արփենիկը, ներս է մտնում Չարենցը ու մաուզերը պահում ընկերոջ` Աղասիի ճակատին. «Արփենիկին ես սիրում հա՞, խլել ես ուզում նրան…»: Ընկերները վրա են հասնում, զինաթափում Չարենցին: Առաջ է գալիս Արփենիկը և բոլորի առջև խոստովանում, որ սիրում է Չարենցին: Կարմրատակած բանաստեղծը ներողություն է խնդրում Արփենիկից ու Աղասիից. իրականում մաուզերը դատարկ էր եղել: Չարենցն ու Արփենիկն ամուր ընտանիք են կազմում, սակայն 1927թ. ուշացած վիրահատության հետևանքով Արփենիկը մահանում է:

 «Աշխարհ ասելով՝ առաջին կնոջս էի հասկանում․․․»

  Իզաբելլան՝ Չարենցի երկրորդ կինը, պիտի ծննդաբերեր։ «Կնկա դեր դարձանք, երեխայի տեր էլ դառնայինք»,- երազում էր Չարենցը։ Վերջապես աչքալուսանք են տալիս՝ երեխան ծնվել է։
Բժիշկը երեխայի սեռը հայտնում է զգուշությամբ՝ հաշվի առնելով, որ հայ տղամարդկանց մեծամասնությունը նախընտրում է տղա երեխա ունենալ։
«Գիտեմ՝ ինչ է Ձեր ուզածը, բայց ասացեք, եթե աշխարհում միայն տղաներ ծնվեին, էլ մայրեր ինչպե՞ս կլինեին», - ասում է նա։

  Չարենցը փայլում է։ «Արփի՞կ է»,- ուրախությունից շնչահեղձ ասում է նա։
  Իսկ հետո պատմում է․ «Գիշերները Աստված էի կանչում, որ աղջիկ լիներ ու անունը Արփիկ դնեի։ Աշխարհ ասելով ես առաջին կնոջս էին հասկանում, բայց նա հեռացավ՝ իր անունն ու մենակությունը թողնելով ինձ։
Բարձրաձայն չէի կարողանում տալ այդ անունը․ արձագանքող չկար։ Կյանքը կրկին ինձ լավ կին բաժին հանեց։
Այժմ որ ժամին ձայնում եմ, լսում եմ պատասխանը՝ «Համմե Չարենց»։ Այժմ որ ժամին ձայնեմ՝ Արփիկ, պատասխան եմ ունենալու»։                      

  Ըստ Գարեգին Բեսի հուշերի

   Եղիշե Չարենցը «Երեքի» դեկլարացիան հռչակելու շրջանում, գրականության մոդայիկ հոսանքներով տարված, հին էր որակում Թումանյանի, Իսահակյանի, Տերյանի ստեղծագործությունները։ «Լոռեցի Հովհաննեսը», «Գյումրեցի Ավոն» (Ավետիք Իսահակյանը) և «ախալքալաքցի Վահանը» (Վահան Տերյանը) - այսպես էր արհամարհանքով բնորոշում մեր մեծ գրողներին։ Սակայն տարիներ անց նա վերարժևորում է մեր մեծերի դերը՝ չթաքցնելով իր հիացմունքն ու խոնարհումը։/ԿԱՊԵԼ/

   Առաջներում Տերյանին մերժող Չարենցը Մահարուն մի անգամ ասում է․«Մենք ի՞նչ ենք Տերյանի համեմատությամբ, խուժաններ ենք»։ Մի ուրիշ անգամ ասում է․ «Ե՞րբ պիտի Թումանյանի նման մարդ դառնանք, լրջանանք, ծերանանք, հյուրեր, այցելուներ ընդունենք։ Եվ ընդհանրապես ե՞րբ պիտի մարդ դառնանք․․․»։

Պաշտում էր Պուշկինին ․«Ոչ մի պոետ ինձ այնպես չի խաղաղեցնում, ինչպես Պուշկինը»։

Երբ հոգնում էր կամ նեղվում, ասում էր․ «Գնանք Ակսելի մոտ, Կոմիտաս լսենք»։ Ակսել Բակունցը լավ ձայն ուներ ու սիրում էր Կոմիտասի երգերը երգել։

 Չարենցը սիրում էր բնությունը, բայց ամենից շատ սիրում էր ջրի ձայնը լսել։ Իջնում էր Զանգվի ձորը և «ջուր էր լսում»։

Չարենցը խնդրում է Բաժբեուկ Մելիքյանին նկարել իրեն ծալապատիկ նստած։ Այս շրջանում Հնդկաստանի մասին շատ էր կարդում, խոսում էր Գանդիի մասին, անդրադառնում էր բուդդիզմին, խոսում յոգերի ուսմունքից։

 Չարենցը նկարը շատ է հավանում, վրան քառատող է գրում, վերնագրում  Մահաթմա Չարենց (Մահաթմա Գանդիի օրինակով)։

 Վենետիկում Չարենցը հանդիպում է Ավ․ Իսահակյանին։ Չարենցը պատմում է, որ իրենց առաջին հանդիպումը եղել է Կարսում։ Իսահակյանը զբոսնելիս է լինում հյուրանոցի բակում, պատանի Եղիշեն տեսնում է նրան և կախարդվածի պես, հիացած հետևում նրան: Վարպետին դուր չի գալիս այդ սևեռուն հայացքը և մի ուժգին ապտակ է հասցնում անծանոթ պատանուն։

 Իսահակյանը, լսելով այս պատմությունը, ծիծաղելով ասում է.

— Դե, ոչինչ, Եղիշե ջան, դա ուստա–սիլլասի (վարպետի ապտակ) է եղել: Ապտակս ուժգին է եղել, դրա համար էլ լավ բանաստեղծ ես դարձել:

(Հնում արհեստավորների շրջանում մի  սովորություն կար․ երբ աշակերտը ամբողջովին յուրացնում էր արհեստը, վարպետը վարպետության ապտակ էր հասցնում , սա շնորհավորանքի յուրահատուկ ձև էր )։

Իսահակյանի հետ Չարենցը հանդիպում է Վենետիկի  Ս․ Մարկոսի հրապարակում։ Աղավնիները նստում են Չարենցի ուսերին ու ձեռքերին։
Իսահակյանը ասում է․ «Տեսնո՞ւմ ես, Եղիշ, դու ավելի բախտավոր գնվեցիր, քան ես»։ Չարենցը պատասխանում է․ «Ավետիք, բախտի թռչունը չես բռնի․․․»։

1937թ , երբ Իզաբելլա Չարենցը ստանում է բանտում գտնվող Չարենցի սպիտակեղենը` լվանալու համար, պահնորդներից մեկը ծածուկ նրան է փոխանցում Չարենցի նամակը, որը գրված էր մատիտով սպիտակ թաշկինակի վրա: Այն Իսահակյանին էր ուղղված։ Թաշկինակի վրա գրված է Չարենցի վերջին բանաստեղծությունը։ Չարենցը գրել էր. «Սիրելի Ավետիք, ներքևում երգում էին քո երգը, սիրտս լցվեց, և ես գրեցի հետևյալ ստիխը. ընդունիր իբրև ձոն և ողջույն»:

Որքան գնում - այնքան խոնարհ,

Այնքան անհուն և այնքան ջերմ

Ես խոնարհում եմ քո առջև

Ե´վ սեր, և´ սիրտ, և´ քնար:

Արդեն ցնորք է անհնար`

Ունենալ երգ այնքան նայիվ,

Որ հմայե երեխային Եվ ծերունու սրտում մնա․․․

Իսահակյանն բանաստեղծությունը պահում էր որպես ամենաթանկ մասունք` երբեմն ցույց տալով ամենահուսալի մարդկանց:

Հովհաննես Զարդարյան «Իսահակյանն ու Չարենցը»

Չարենցի ու կնոջ՝ Իզաբելլայի բանտարկվելուց հետո երեխաներին մի շրջան խնամում է նրանց մտերմուհին՝ Ռեգինա Ղազարյանը, հետո երեխաներից մեկին պահում է տատիկը, մյուսը հայտնվում է որբանոցում։ Չարենցն իր անտիպ գործերը նույնպես վստահում է Ռեգինային, որը դրանք գետնի տակ է թաքցնում մինչև 1955 թ․, երբ Չարենցն արդարացվում է, և նրա գործերը սկսում են տպագրել։

                               ***

Ռեգինա Ղազարյանը պատմում է, որ երբ Չարենցի երեխաներն իր խնամքի ներքո էին, մի օր այցելում է Ավ․ Իսահակյանը։ «Ես անչափ ուրախ էի. նշված օրը վարպետը եկավ և որոշ հարցուփորձից հետո ցանկացավ նայել Չարենցի որոշ ձեռագրեր: Վերջին երեք թղթապանակները դեռ ինձ մոտ էին, և ես չէի հասցրել դրանք միացնելու թաղված մյուս ձեռագրերին: Վարպետը ձեռագրերը մեկառմեկ նայելուց հետո առանձնապես կանգ առավ մանր ու խիտ գրված չորս մեծ էջերի վրա, նկատելիորեն հուզվեց և երեխաներին դողացող ձեռքերով նստեցնելով ծնկներին` սկսեց լուռ արտասվել: Արտասվում էի նաև ես: Մոտ երկու ժամ մնալուց հետո վարպետը մի ծրարի մեջ 150 ռուբլի հանձնեց ինձ երեխաների համար և գնաց»:

Չարենցի դուստր Արփենիկը հայտնվում է մանկատանը, նրա խնամակալությամբ որոշ ժամանակով զբաղվել են գրող Գևորգ Էմինը և Վահան Տերյանի դուստրը՝ Նվարդը։ Նվարդ Տերյանը հիշում է. «Հերթական անգամ, երբ լողացնում էի Արփենիկին, հասկացա, որ սա պատմական պահ է. փաստորեն Վահան Տերյանի դուստրը Եղիշե Չարենցի դստերն է խնամում»:

Չարենցի մյուս դստերը՝ Անահիտին, պահում է տատիկը։ Նա պատմում է, որ ինքը մեծացել է՝ ոչինչ չիմանալով իր հոր մասին․ Չարենցն արգելված բանաստեղծ էր։ Միայն մի անգամ մի կին ձեռագրեր է գաղտնի փոխանցում և ասում․ «Անգիր կանես, հորդ ստեղծագործություններն են»։ Չարենցի «Սոմա» և «Երազ տեսա» ստեղծագործություններն էին դրանք։

Մի նկարի պատմություն

Պահանվել են Մարտիրոս Սարյանի հուշերը Չարենցի դիմակով նկարը ստեղծելու ընթացքի մասին․ «Նկարի համար ֆոն ծառայող կապույտ թաշկինակի վրա ես կախեցի իմ սիրած եգիպտական դիմակը: Դժվարանում եմ ասել, թե ինչո՞ւ Չարենցի հետ կողք-կողքի նկարեցի դարերի խորքից եկող այդ դիմակը: Հաճախ արվեստագետը․․․․ ստեղծագործության մեջ ներդնում է մինչև վերջ չգիտակցված և չմտածված մի բովանդակություն, որը բացահայտվում է տարիներ հետո միայն: Կարևորն այն է, որ եգիպտական դիմակը Չարենցին էլ դուր եկավ․․․ Դիմակի աչքերը, որոնց մեջ հավերժի պաղությունն էր արտացոլվում, հակադրվելով Չարենցի կենդանի, իմաստուն աչքերի հետ՝ շեշտում էին դրանց անհուն խորությունը»։ Մի ուրիշ անգամ Սարյանը ասել է․ «Ես դիմակը դիտում եմ մոտավորապես իբրև հմայիլ, ճակատագրի, հավերժանալու մարդկային ձգտման խորհրդանիշ․․․»։

1938 թվականին պատկերասրահի բակում այրում են «ժողովրդի թշնամի» հռչակված հայ մտավորականների 12 դիմանկար, որոնք հեղինակել էր Մարտիրոս Սարյանը:

Փրկվում է միայն Եղիշե Չարենցի դիմակով դիմանկարը, որ թաքցնում են թանգարանի աշխատակիցներ Նշան Մուրադյանը և Պարգևուհի Սիմոնյանը: Հետագայում Նշան Մուրադյանը Մ․ Սարյանին պատմում է, որ այդ ժամանակ պատկերասրահի աշխատակիցներին ինքն ասել է, թե եթե ուսումնասիրողները Վելասկեզի գործերի մեջ հայտնաբերեին ավազակի նկար, մի՞թե այդ պատճառով խարույկը կնետեին։ Առաջարկում է դնել ներքնահարկում։ «Դա էլ է ոչնչացում»,- ասում է նա։ Թանգարանի աշխատակիցները, մի քիչ սրտապնդված նրա խոսքերից, իջեցնում են ներքնահարկ ու պահում։

Նրանց արարքը այդ դաժան օրերին ինքնասպանության էր հավասար, բայց գաղտնիքը չի բացվում, և նկարը փրկվում է։